Plebiscyt w powiecie piskim w 1920 roku

   Celem niniejszego artykułu jest próba analizy przygotowań, przebiegu i wyników plebiscytu w skali lokalnej na przykładzie powiatu piskiego.

   Od grudnia 1918 r. wśród ludności mazurskiej w Prusach Wschodnich, zwłaszcza w powiecie piskim, krążyły pogłoski, iż Polska zamierza wcielić te ziemie w swoje granice. Wiadomości te z kolei rozdmuchiwała miejscowa prasa, np. wychodząca w Piszu gazeta ,,Johannisburger Zeitung". W lutym 1919 r. zaczęto już powszechnie mówić o wkroczeniu wojsk polskich do Prus Wschodnich 5. Faktem jest, że na przełomie lat 1918/1919 niektóre polskie koła polityczne wysuwały żądania przyłączenia części Mazur, a także Warmii i Powiśla do nowo powstałego państwa polskiego ze względu na konieczność zabezpieczenia dostępu Polski do morza i spełnienia dziejowej sprawiedliwości. Plany te oficjalnie zostały zaniechane po ogłoszeniu postanowień Traktatu Wersalskiego w czerwcu 1919 r.
   Obie strony plebiscytu zdawały sobie sprawę, że głosami powiatów mazurskich można przesądzić o ich przynależności państwowej. Dlatego też obie strony prowadziły akcję propagandową (pozytywną i negatywną) na szeroką skalę.
   Po stronie niemieckiej w akcję plebiscytową silnie zaangażował się ruch ,,Heimatdienst", który aktywnie działał również w innych częściach Niemiec. ,,Ostpreussische Heimatdienst" (Wschodniopruska Służba Ojczyźniana) założono w marcu 1919 r. przez ,,Reichzentrale für Heimat". Olsztyński ośrodek ,,Heimatdienstu" zajmował główne miejsce w ruchu nacjonalistycznym w Prusach Wschodnich. Inicjatorem jego powołania był Paul Hensel, superintendent z Pisza 6. Latem 1919 r. powstała czteroosobowa komisja olsztyńskiego ,,Heimatdienstu", w skład której weszli: K. Thiel, radca rejencyjny dr Marks, pisarz Max Worgitzki oraz radca Paul Borowski. Obejmował swym zasięgiem Olsztyn oraz powiaty: olsztyński, reszelski, ostródzki, nidzicki, szczycieński, mrągowski, giżycki, piski, ełcki i olecki. Max Worgitzki, z pochodzenia Mazur, w okresie plebiscytu odegrał bardzo ważną rolę. Był bardzo dobrym organizatorem, potrafił wokół siebie skupić grupę oddanych ludzi o poglądach prawicowych. Z jego inicjatywy powstał ,,Ermländer- und Masurenbund" (Związek Warmiaków i Mazurach) przekształcony później w ,,Kulturverein für Ermland und Masuren" (Stowarzyszenie Kulturalne Warmii i Mazur). Była to masowa organizacja społeczna kierowana przez ,,Heimatdienst". Oficjalnie organizacja została założona 14 lipca 1919 r. i do najaktywniejszych jej działaczy należeli: superintendent Paul Hensel, nauczyciel Anton Funka, adwokat von Lojewski z Pisza i Max Worgitzki. Prawie w każdej wsi na terenie powiatu piskiego powstała komórka ,,Masurenbundu". Koła terenowe w poszczególnych miejscowościach były najczęściej określane jako ,,Heimatverein". W 1920 r. było ich na obszarze omawianego powiatu conajmniej 164 7. Naczelnym zadaniem wszystkich terenowych kół ,,Heimatdienstu" było przygotowanie miejscowej ludności do mającego odbyć się plebiscytu, nasilenie procesu asymilacji ludności mazurskiej na gruncie szeroko rozumianej niemczyzny oraz walka z ludnością opowiadającą się za Polską na obszarze plebiscytowym. W tym celu organizowano odczyty, pogadanki, wieczornice, zabawy i festyny ludowe. Imprezom tym zawsze towarzyszyła bogata oprawa propagandowa 8. We wrześniu 1919 r. ,,Ermländer- und Masurenbund" liczył około 1050 kół terenowych, zrzeszających około 206.300 członków.
   W końcu 1919 r. władze niemieckie stwierdziły coraz bardziej narastające wpływy niemieckie na obszarze plebiscytowym, szczególnie w powiatach mazurskich. Bardzo znamiennym pod tym względem jest meldunek policji niemieckiej z Pisza: ,,Wiara w zwycięstwo sprawy niemieckiej umacnia się coraz więcej i więcej" 9.
   Równolegle z tworzeniem ,,Ermländer- und Masurenbund" niemieccy mężowie zaufania w każdej gminie podjęli się wyszukiwania ewentualnych adresów reemigrantów. Początkowo akcję prowadzono dyskretnie, unikano płatnych ogłoszeń prasowych. Jednakże 15 października 1919 r. rząd Rzeszy zamieścił na łamach ,,Deutsche Allgemeine Zeitung" apel do urodzonych na Warmii, Mazurach i Powiślu, by brali udział w plebiscycie 10. Mężowie zaufania sporządzali ich imienne wykazy. W lipcu 1919 r. zebrano już 100 tys. adresów.
   Polscy historycy uważają, że liczba reemigrantów była wyższa od liczby rzeczywiście uprawnionych do głosowania, np. w powiecie piskim o 97%, a na całym obszarze plebiscytowym o 32%, co oznaczałoby, że na listy plebiscytowe Niemcy wprowadzili 32% fałszywych dokumentów (Por. tab. 2) 11. Niemcy zażądały od rządu polskiego przepuszczania bez kontroli tranzytowej przez polskę 7 pociągów z reemigrantami dziennie przez 14 dni, poprzedzających termin plebiscytu. Przewidując, że Polska będzie utrudniać przejazd do Prus Wschodnich przez Pomorze ,,Schutzbund" przygotował plany transportu reemigrantów na tereny plebiscytowe drogą morską ze Świnoujścia do Piławy. W tym celu powołano specjalne stowarzyszenie ,,Seedienst Ostpreussen" (Służba morska Prusy Wschodnie), które zajęło się stroną techniczną tej operacji. Według szacunków M. Worgitzkiego na obszar plebiscytowy przybyło latem 1920 r. około 128 tys. osób, w tym do powiatu piskiego - około 20 tys. 12.
   Największe nasilenie niemieckiej propagandy negatywnej było wobec członków polskich komitetów plebiscytowych i polskich mężów zaufania. Należy przy tym pamiętać, że polski ruch na Mazurach w okresie przedplebiscytowym koncentrował się głównie w Szczytnie i dużo mniejszym stopniu w Ełku.
   Argumentacja propagandy niemieckiej brała pod uwagę aspekty historyczne, religijne, kulturowe, ekonomiczne i socjalne. Główna teza tej argumentacji była następująca: Mazury (podobnie jak pozostałe tereny plebiscytowe) zawsze należały do Niemiec, więc o ich losie powinna decydować wyłącznie autochtoniczna ludność wschodniopruska.
   Akcję propagandową prowadziła również strona polska, jednak ze względu na ograniczone siły i środki jej skala była dużo mniejsza. Liczba osób pracujących w aparacie propagandowym była niewielka. W okręgu olsztyńskim (Komitet Mazurski) pracowało w sumie 140 osób. Praca opierała się na podziale na jednostki powiatowe, a powiatów na obwody, w których w zależności od potrzeb tworzono sieć mężów zaufania. Kierownikiem na powiat piski został C. Kętrzyński, który podobnie jak pozostali kierownicy powiatowi okręgu mazurskiego, był poznaniakiem 13. Zatem osoby te często o niedostatecznych kwalifikacjach moralnych i małym doświadczeniu agitacyjnym, były pozbawione prawa głosu. W powiatach we wschodniej części Mazur, także w piskim, były olbrzymie problemy z utworzeniem zalążków polskich organizacji.
   Polskie władze wojskowe postanowiły założyć na obszarze plebiscytowym organizację paramilitarną, tzw. Straż Mazurską. Komenda główna mieściła się w Olsztynie, której podlegać miało bezpośrednio 13 komend powiatowych. Za datę jej powstania uważa się 15 lutego 1920 r., kiedy por. Jan Niemierski otrzymał nominację na komendanta naczelnego 14. Zamierzano zwerbować do Straży 2,5 tys. ludzi. Obszar jej działania obejmował Warmię (grupa zachodnia - ,,Z") i Mazury (grupa wschodnia - ,,W"). Do grupy wschodniej należało 6 powiatów: ełcki, olecki, piski, giżycki, mrągowski i szczycieński. Na czele komendy powiatowej w Piszu miał stać chorąży, któremu miało podlegać 19 podoficerów i 180 szeregowych. Straż Mazurska miała być przeciwwagą dla organizacji niemieckich, planowano wykorzystać ją do zbrojnego przeciwdziałania. Jej komórki powstawały przede wszystkim na Warmii i zachodniej części Mazur. Natomiast wschodnie powiaty Mazur, w tym piski, według Niewiarowskiego ,,okazały się dla prac polskich niedostępne" 15. Na kilka dni przed głosowaniem Straż Mazurska została znacznie osłabiona. 6 lipca 1920 r. Ministerstwo Spraw Wojskowych, któremu ta organizacja podlegała, poleciło wycofać ludzi do jednostek frontowych ze względu na trudną sytuację na froncie (odwrót wojsk polskich w wojnie z wojskami radzieckimi) 16.
   Na potrzeby propagandowo-organizacyjne przedstawiciele rządu polskiego nabyli nieruchomość w Olsztynie i we wszystkich miastach powiatowych. W czerwcu 1920 r. w celu właściwego gospodarowania tym majątkiem utworzono Mazurski Bank Ludowy.
   8 lutego 1920 r. na łamach ,,Königsberger Hartungsche Zeitung" 17 zamieszczono informację z przebiegu spotkania na Mazurach z przedstawicielami 164 niemieckich organizacji z powiatu piskiego. Zebranie zakończyło się potwierdzeniem ,,niezachwianej wierności dla niemieckiej ojczyzny" i apelem - ,,siostry i bracia z Pomorza i Działdowa, aby nie zapomnieli o swoim niemieckim pochodzeniu i nie zdradzali pamięci o ojczyźnie" 18.
   Przebieg plebiscytu na spornym terytorium nadzorowała Komisja Międzysojusznicza, która miała sprawować jednocześnie władzę ustawodawczą i ogólnoadministracyjną. Szczególnym obowiązkiem Komisji miało być zorganizowanie głosowania i zapewnienia jego wolności i rzetelności. W styczniu 1920 r. wojska niemieckie zaczęły opuszczać teren plebiscytowy, ustępując miejsca wojskom alianckim. Operacja ta zakończyła się na początku lutego 1920 r. Jeden batalion Anglików został rozlokowany w Olsztynie i Ostródzie, jeden batalion Włochów w Olsztynie oraz Ełku i Giżycku. W miastach powiatowych umieszczono oficerów kontrolnych, m.in. po jednym Angliku w Nidzicy, Mrągowie, Piszu, Ełku i Olecku 19. Mimo, iż nastąpiło wycofanie niemieckich sił zbrojnych w powiecie piskim (podobnie jak na całym obszarze plebiscytowym), pozostały elementy nienaruszonej struktury państwa niemieckiego (sądy, policja, banki, niemieckie organizacje itp.).
   Obie strony dla celów propagandowych wykorzystywały kwestie językowe i narodowościowe. Strukturę językową w powiecie piskim na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku przedstawia tabela 1, natomiast liczbę Polaków na obszarze plebiscytowym - rycina 1 i 2.
   Plebiscyt odbył się w zaplanowanym terminie, tj. 11 lipca 1920 r. Prawo głosu przysługiwało każdemu bez względu na płeć, kto urodził się na obszarze plebiscytowym lub posiadał tam miejsce stałego lub zwykłego zamieszkania od daty wyznaczonej przez Komisję Międzysojuszniczą, tj. od dnia 1 stycznia 1905 r. Głosowanie odbywało się gminami. W powiecie piskim plebiscyt przeprowadzono w 198 gminach i miastach, z których każda była oddzielnym obwodem wyborczym. Wyniki głosowania były obliczane w każdej gminie oddzielnie i następnie przekazywane przez Komisję wraz z wnioskami dotyczącymi przebiegu granicy państwowej. Na ich podstawie główne mocarstwa miały wyznaczyć granicę między Polską a Prusami Wschodnimi.
   Głosowanie w powiecie piskim odbyło się bez większych incydentów. W Białej Piskiej lokal wyborczy mieścił się tamtejszej szkole. W jednej klasie głosowali mężczyźni i kobiety urodzeni i zamieszkali na terenie plebiscytowym. W drugiej klasie głosowali ci, którzy urodzili się na terenie plebiscytowym, ale później wyemigrowali do innych części Niemiec. W trzeciej klasie głosowali Ci, którzy nie urodzili się na obszarze plebiscytowym, ale mieszkali tu od 1 stycznia 1905 r. 20 Należy sądzić, że przebieg głosowania w innych miejscowościach powiatu piskiego był podobny.
   Mimo, iż powiat piski graniczył z Polską, za przyłączeniem go do naszego kraju wypowiedziało się tylko 14 osób, co było jednym z najniższych wyników w powiatach mazurskich. Za Polską oddano głosy m.in.: 9 w sześciu obwodach na terenie miasta Pisz, 2 w Giętkich i 1 w Kumiesku. Za Prusami Wschodnimi oddano 34.036 ważnych głosów (Por. tab. 2 i 3) 21. A tak wspomina plebiscyt naoczny świadek tych wydarzeń na łamach pisanej przez siebie kroniki rodzinnej: ,,Naszym obowiązkiem było czuwanie nad prawidłowym zestawieniem list wyborczych i sprawdzenie, czy nasze nazwiska tam figurują. Ci, którzy przyjechali z zewnątrz, otrzymali zwrot kosztów podróży i kosztów utrzymania na 10 dni oraz bezpłatne noclegi lub 150 marek gotówki [...]. Dzień plebiscytu, 11 lipca, przybrał formę wspaniałej manifestacji niemieckości. Wszyscy byli świątecznie wystrojeni i tłumnie podążali do lokali wyborczych; wszyscy Niemcy mieli nadzieję, że odniosą zwycięstwo [...]. Na Niemcy głosowało 97,9%, na Polskę - 2,1%. Takiego wyraźnego zwycięstwa wielu ludzi nie oczekiwało. Zorganizowano wiele uroczystości na cześć uprawnionych do głosowania" 22.
   Po przeprowadzeniu plebiscytu Komisja Międzysojusznicza złożyła sprawozdanie Konferencji Ambasadorów, przedstawiając z jednej strony wyniki głosowania, a z drugiej wstępne zalecenia dotyczące przebiegu granicy między Polską a Prusami Wschodnimi. Obszar powiatu piskiego pozostał w całości w Prusach Wschodnich.
   W latach dwudziestych na pamiątkę wygranego plebiscytu Niemcy wystawili w Piszu głaz z następującą inskrypcją: ,,Dieses Land bleibt Deutsch" (Ten kraj pozostanie niemiecki). Pomnik wzniesiono w parku nad Pisą, między mostem drogowym a kolejowym, w pobliżu ówczesnej przystani Żeglugi Mazurskiej 23.
   Po przegranym plebiscycie przez stronę polską powstał problem tzw. majątku poplebiscytowego. Pełnomocnikiem Mazurskiego Banku Ludowego, został Stanisław Jankowski. Po rozwiązaniu Rady Nadzorczej banku miał on nieograniczone prawo dysponowania majątkiem poplebiscytowym. S. Jankowski sprzedał m.in. domy w Mrągowie, Ostródzie i Olsztynie. Dopuścił się przy tym nadużyć finansowych. W kwietniu 1923 r. uprawnienia Jankowskiego przejął poseł Jan Baczewski. Ze stosunkowo znacznego majątku pozostały m.in. Dom Polski i willa przy Steinstrasse w Olsztynie oraz budynek w Piszu. Nieruchomość w Piszu została sprzedana przez niejaką Świderską pewnemu Niemcowi, o którą później toczyła się sprawa sądowa. Polacy proces przegrali i tym samym utracili kolejny obiekt 24.
   W powiecie piskim dominowała ludność wiejska, która miała silne poczucie odrębności ,,swoich" od ,,obcych". Cechowała ją swoista jedność społeczna oparta na lokalnych autorytetach, systemie lokalnych wierzeń oraz norm i obyczajów. Uwarunkowania społeczne miały zatem również istotny wpływ na wynik plebiscytu. Jego wynik, jakkolwiek bardzo pomyślny, nie zadowolił w pełni aspiracji środowiska wschodniopruskiego, które zdawało sobie sprawę z trudnego położenia geopolitycznego prowincji. Prusy Wschodnie oderwane od Rzeszy stały się enklawą państwa niemieckiego. Jednakże z drugiej strony wynik plebiscytu odegrał bardzo ważną rolę w procesie asymilacji kulturowo-obyczajowej, językowej i państwowej ludności mazurskiej na gruncie państwa niemieckiego. Zjawisko to przybrało znaczne rozmiary szczególnie w powiatach graniczących z Polską, np. w powiecie piskim. Należy przy tym pamiętać o tym, że proces asymilacji Mazurów, zwłaszcza młodszego pokolenia zaczął się nasilać już po zakończeniu pierwszej wojny światowej.

Ryszard Wojciech Pawlicki

Tabela 1 Struktura językowa ludności w powiecie piskim na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku

Tabela 2 Migracje w powiecie piskim

Tabela 3 Wyniki plebiscytu w powiecie piskim na tle innych

Tabela 4 Wyniki plebiscytu w poszczególnych obwodach powiatu piskiego

1. Dymarski M.: Tradycje plebiscytowe na Warmii, Mazurach i Powiślu w ocenie polskiego państwa podziemnego. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 1-4, 1990, s. 42.
2. Przyłączenie Działdowa do Polski wynikało z ważnej roli tego miasta jako węzła kolejowego łączącego centralną część kraju z wybrzeżem Bałtyku. W sierpniu 1920 r. podczas ofensywy Armii Czerwonej w wojnie polsko-radzieckiej Działdowo znalazło się na pewien okres czasu w ich władaniu. Doszło do wystąpień antypolskich. W odwet za te wystąpienia wkraczające ponownie wojska polskie dopuściły się szeregu działań odwetowych wobec ludności autochtonicznej. Sytuacja ludności mazurskiej w tym regionie w okresie międzywojennym była trudna. Wielu Mazurów optowało na rzecz Niemiec, zaś wielu przedstawicieli młodego pokolenia porzuciła gospodarstwa rolne i uciekła do Prus Wschodnich. Por. S a k s o n A.: Mazurzy - społeczność pogranicza. Instytut Zachodni, Ziemie Zachodnie - Studia i Materiały nr 15, Poznań 1990, s. 58-59.
3. Gelewski T., Jędruch S.: Prawne zasady plebiscytu na Powiślu, Warmii i Mazurach, [w:] Materiały z sesji popularnonaukowej Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskiej w Olsztynie w związku z pięćdziesięcioleciem plebiscytu na Powiślu, Warmii i Mazurach. Olsztyn 1971, s. 8.
4. Wakar A.: O Polskość Warmii i Mazur w dawnych wiekach. Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1969, s. 166.
5. Na podstawie wspomnień adwokata von Lojewski, przewodniczącego niemieckiego komitetu plebiscytowego w powiecie piskim, które ukazały się na łamach wspomnianej gazety 11 lipca 1933 r. Gazeta ta przechowywana jest w Archiwum Akt Nowych, Ambasada Berlin nr 823. Przypis za: F i e d o r K.: Znaczenie plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu dla formowania nacjonalistycznego frontu antypolskiego w Niemczech. Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 1970, s. 427.
6. Paul Viktor Karl Hensel urząd superintendenta pełnił w latach 1916-1929. Wcześniej był proboszczem parafii w Jeżach (1893-1907).
7. Szostakowska M.: ,,Königsberger Hartungsche Zeitung" wobec sprawy polskiej na Mazurach, Warmii i Powiślu w okresie przygotowań do plebiscytu 1920 roku. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3-4, s. 372.
8. W maju 1919 r. na terenie Prus Wschodnich powałano ,,Akademische Gruppe für den Heimatdienst in Ostpreussen (Akademicka Grupa Służby Ojczyźnianej w Prusach Wschodnich), werbując tym samym do pracy agitacyjnej ,,Heimatdienstu" studentów. Oprócz ,,Heimatdienstów" powstało wiele związków i ugrupowań skrajnie prawicowych. 18 lutego 1919 r. w celu skoordynowania działalności propagandowej przed mającym się odbyć plebiscytem powołano w Królewcu ,,Zentralausschuss für den Ostpreussischen Heimatdienst" (Komisja Centralna do Spraw Wschodniopruskiej Służby Ojczyźnianej). Natomiast w październiku tegoż roku Komisja ta została podporządkowana ogólnoniemieckiej ,,Reichszentrale für Heimatdienst (Ogólnoniemiecka Centrala Służby Ojczyźnianej). Do niemieckiej akcji propagandowej włączyły się też organizacje działające poza Prusami Wschodnimi, np. ,,Deutscher Schutzbund" (Związek Obrony Niemczyzny), założony 26 maja 1919 r. Por. F i e d o r K.: Znaczenie plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu dla formowania nacjonalistycznego frontu antypolskiego w Niemczech. Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 1970, s. 430-433.
9. Wrzesiński W.: Plebiscyty na Warmii i Mazurach oraz na Powiślu w 1920 roku. Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. w. Kętrzyńskiego nr 45, Olsztyn 1974, s. 134.
10. Fiedor K.: op. cit. s. 433.
11. Dymarski M.: op. cit., s. 53.
12. Fiedor K.: op. cit. s. 434
13. Wrzesiński W.: op. cit., s. 176.
14. Z dokładną strukturą organizacyjną i zadaniami przydzielonymi poszczególnym wydziałom Czytelnik może zapoznać się w artykule: S t a w e c k i P.: Stanowisko polskich władz wojskowych wobec plebiscytu na Warmii i Mazurach. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3, 1968, s. 454-455.
15. Stawecki P.: op. cit., s. 459.
16. Należy stwierdzić, działalność Straży Mazurskiej była znikoma. De facto przejawiała się w utworzeniu specjalnej bojówki (tzw. Lotne Oddziały Bojowe), mającej na celu przeciwdziałanie akcjom Niemców oraz osłonę pracy agitacyjnej polskiego Komitetu Mazurskiego i Warmińskiego. Jednakże i one nie odegrały znaczącej roli. Nie były w stanie przeciwstawić się niemieckiemu terrorowi. Polska bojówka była conajmniej 10-razy mniejsza od tajnych organizacji niemieckich. Straż Mazurską zlikwidowano 12 lipca 1920 r. Ibidem, s. 458.
17. ,,Königsberger Hartugsche Zeitung" był największym dziennikiem w Prusach Wschodnich, wydawany w Królewcu. Gazeta ta nie przyjmowała w okresie przedplebiscytowym zbyt napastliwego tonu propagandowego jak inne gazety niemieckie.
18. Autorka artykułu pisząc o wspomnianym spotkaniu relacjonuje, iż odbyło się ,,z przedstawicielami 164 niemieckich organizacji z powiatów Pisz, Orzysz, Biała". Tymczasem chodzi tu o powiat piski, bowiem wymienione miasta, zarówno przed jak i po 1945 r., należały do wspomnianego powiatu. Szostakowska M.: op. cit., s. 372.
19. Por. Dymarski M.: op. cit., s. 56. Na terytorium Warmii i Mazur miano pierwotnie wysłać cztery bataliony, w tym trzy brytyjskie i jeden amerykański. Dowództwo mieli sprawować Anglicy. Por. Gilas J.: Położenie prawnomiędzynarodowe Powiśla, Warmii i Mazur w latach 1918-1920. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 2, 1970, s. 237-238.
20. Festschrift zur Feier des 500-jährigen Bestehens von Bialla Ostpr. 1428-1928. Lyck 1928, s. 74-75.
21. Dokumenty dotyczące wyników plebiscytu na terenie powiatu piskiego przechowywane są w archiwum w Paryżu. Były sporządzone w języku francuskim. Zostały one odszukane przez Edmunda Fernera i opublikowane w roczniku: Johannisburger Heimatbrief 1985. Verlag: Kreisgemeischaft Johannisburg in der Landsmannschaft Ostpreussen e.V., s.74-76. Nie jest to jednak pełna lista, bowiem obejmuje zestawienie wyników w 157 gminach i miastach na 198 jednostek w ówczesnym powiecie piskim.
22. Walter H.A.: Kronika rodzinna. Borussia nr 13, 1996, s. 40-41.
23. W kwietniu 1963 r. wczesnym rankiem na polecenie Zygmunta Kowalczyka - I Sekretarza Komitetu Powiatowego PZPR w Piszu, saperzy z Orzysza wysadzili głaz w powietrze w ramach szeroko zakrojonej akcji zacierania śladów niemieckości na Mazurach. Po 1945 r. na pamiątkowym głazie zamieszczono wykonany farbą olejną napis: ,,A jednak wróciliśmy, byliśmy, jesteśmy, będziemy". Prawdopodobnie autorką tego napisu była Henryka Chróścielewska, piska nauczycielka i działaczka ZHP. Inf. ust. - M. Kulęgowski.
24. Chłosta J.: Majątek plebiscytowy na Warmii, Mazurach i Powiślu. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3-4, 1988, s. 379.

Bibiografia:

1. Achremczyk S.: Historia Warmii i Mazur od pradziejów do 1945 roku. Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego, Biblioteka Olsztyńska nr 18, Olsztyn 1992, s. 246-251.
2. Bosk G.: Heimat umgeben von Wälder und Seen. Selbstverlag der Kreisgemeinschaft Johannisburg 1980, s. 48-49.
3. Chłosta J.: Kazimierz Jaroszyk, 1878-1941, O narodowy kształt Warmii i Mazur. Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1986, s. 69-89.
4. Chłosta J.: Majątek plebiscytowy na Warmii, Mazurach i Powiślu. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3-4, 1988, s. 377-389.
5. Dymarski M.: Tradycje plebiscytowe na Warmii, Mazurach i Powiślu w ocenie polskiego państwa podziemnego. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 1-4, 1990, s. 41-65.
6. Festschrift zur Feier des 500-jährigen Bestehens von Bialla Ostpr. 1428-1928. Lyck 1928, s. 74-75.
7. Fiedor K.: Znaczenie plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu dla formowania nacjonalistycznego frontu antypolskiego w Niemczech. Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 1970, s. 427-447.
8. Gilas J.: Położenie prawnomiędzynarodowe Powiśla, Warmii i Mazur w latach 1918-1920. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 2, 1970, s. 223-241.
9. Guttzeit E.J.: Der Kreis Johannisburg. Ein ostpreussisches Heimatbuch. Holzner Verlag, Würzburg 1964, s. 322, 339.
10. Johannisburger Heimatbrief 1985. Verlag: Kreisgemeischaft Johannisburg in der Landsmannschaft Ostpreussen e.V., s.74-76.
11. Materiały z sesji popularnonaukowej Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskiej w Olsztynie w związku z pięćdziesięcioleciem plebiscytu na Powiślu, Warmii i Mazurach. Olsztyn 1971.
12. Pisz. Z dziejów miasta i powiatu. Red. W. Korycka. Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1970, s. 114-115.
13. Sakson A.: Mazurzy - społeczność pogranicza. Instytut Zachodni, Ziemie Zachodnie - Studia i Materiały nr 15, Poznań 1990, s. 47-59.
14. Stawecki P.: Stanowisko polskich władz wojskowych wobec plebiscytu na Warmii i Mazurach. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3, 1968, s. 451-466.
15. Szostakowska M.: ,,Königsberger Hartungsche Zeitung" wobec sprawy polskiej na Mazurach, Warmii i Powiślu w okresie przygotowań do plebiscytu 1920 roku. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3-4, s. 371-376.
16. Wakar A.: O Polskość Warmii i Mazur w dawnych wiekach. Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1969, s. 159-173.
17. Walter H.A.: Kronika rodzinna. Borussia nr 13, 1996, s. 31-41.
18. Warmia i Mazury. Red. S. Zajchowska i M. Kiełczewska-Zaleska. Instytut Zachodni, Poznań 1953, s. 165-178.
19. Worgitzki M.: Geschichte der Abstimmung in Ostpreussen. Leipzig 1921.
20. Wrzesiński W.: Ruch Polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1920-1939. Prace Instytutu Zachodniego nr 34, Instytut Zachodni, Poznań 1963, s. 46-59.
21. Wrzesiński W.: Plebiscyty na Warmii i Mazurach oraz na Powiślu w 1920 roku. Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. w. Kętrzyńskiego nr 45, Olsztyn 1974, ss.326.
22. Wrzesiński W.: Warmia i Mazury w polskiej myśli politycznej 1864-1945. Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego nr 90, PWN, Warszawa 1984, s. 189-325.