Zasłużony pedagog, który przez całe życie zawodowe związany był ze szkołami powszechnymi na pograniczu Wielkopolski i Pałuk (Gołąbki, Niestronno, Ryszewo). Trafił tam z przypadku, na podstawie nakazu pracy z odległej Małopolski (d. Galicji) i pozostał już do końca życia. Czy o Janie Banasiu pamięta się jeszcze w Ryszewie?!...
Jan Banaś urodził się 7 lipca 1895 r. w Jaroszawicach pod Wadowicami w dawnym zaborze austriackim (ob. woj. małopolskie). Od 1 września 1903 do 1909 r. uczęszczał do Szkoły Ludowej Sześcioklasowej Męskiej w Wadowicach. Po jej ukończeniu dalszą edukację kontynuował w Cesarsko-Królewskim Seminarium Nauczycielskim w Kętach pod Krakowem. Pochodził z niezbyt zamożnej rodziny rzemieślniczej (ojciec był kołodziejem), bowiem pobierał stypendium. W zamian musiał zobowiązać się do sześcioletniej służby w publicznych szkołach ludowych z językiem wykładowym polskim w miejscu wskazanym przez austriackie władze oświatowe. Naukę w seminarium przerwał wybuch I wojny światowej. Z jej początkiem jako szeregowy wstąpił do Legionów Polskich formujących się wówczas w Galicji. Przydzielony został do 3 pułku piechoty. Niebawem, bo 16 października 1914 r. dostał się do niewoli rosyjskiej. W dokumentach brakuje informacji gdzie i jak długo był przetrzymywany przez Rosjan. Wiadomo natomiast, że w maju 1918 r. w Krakowie ponownie wstąpił do Legionów Polskich. Po zakończeniu wojny kontynuował naukę w seminarium nauczycielskim w Kętach, które ukończył w czerwcu 1919 r. Po ukonstytuowaniu się władz polskich, w odrodzonej Polsce, okazało się zobowiązanie stypendialne pozostawało dalej aktualne, bowiem 1 października 1919 r. decyzją władz oświatowych skierowany został do pracy w odległej Wielkopolsce. Otrzymał przydział do Katolickiej Szkoły Powszechnej w Gołąbkach (w ówczesnym pow. mogileńskim). Tereny Wielkopolski na skutek silnej germanizacji były praktycznie pozbawione polskich nauczycieli, stąd zorganizowana akcja pozyskiwania ich z Galicji.
Na wniosek zainteresowanego od 1 czerwca 1921 r. powierzono Banasiowi posadę nauczyciela w Katolickiej Szkole w pobliskim Niestronnie. Po zdaniu drugiego egzaminu nauczycielskiego 14 sierpnia 1925 r. otrzymał awans na stałą posadę nauczycielską w szkołach powszechnych (odpowiednik obecnie nauczyciela mianowanego). Od tego momentu jego kariera pedagogiczna wyraźnie przyspieszyła. W 1929 r. otrzymał mianowanie na patrona Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej w Niestronnie. W tymże roku udzielona została mu misja kanoniczna do nauczania religii katolickiej w szkołach powszechnych. W 1929 r. odznaczony został Medalem 10-lecia Odzyskania Niepodległości. Przyznawany był osobom, które w okresie od 11 listopada 1918 do 11 listopada 1928 r. pełnili nienagannie służbę państwową.
1 lutego 1932 r. mianowany został na stanowisko kierownika Trzyklasowej Publicznej Szkoły Powszechniej w Niestronnie. W tym czasie tamtejsza szkoła była II stopnia i podlegała Zarządowi Gminy Mogilno-Zachód. Do wybuchu II wojny światowej kierownik Banaś doskonalił swoje umiejętności zawodowe. Latem 1933 r. ukończył wakacyjny kurs programowo-ustrojowy w Inowrocławiu. Z kolei od 8 do 18 stycznia 1935 r. uczestniczył w kursie dla kierowników Publicznych Szkół Powszechnych, zorganizowanym też w Inowrocławiu.
Poza pracą zawodową starał się też angażować w życie lokalnej społeczności. Przeglądając przedwojenną prasę regionalną natrafiłem na wzmiankę, że w czerwcu 1938 r. powiadomił ekspedycję archeologiczną Uniwersytetu Poznańskiego pracującą na wykopaliskach w Biskupinie o śladach prehistorycznej osady w Niestronnie na torfowisku należącym do sołtysa Durczaka. W kwietniu 1937 r. zarządzeniem Prezydenta RP odznaczony został Medalem Niepodległości, a w maju 1938 r. otrzymał Brązowy Medal za Długoletnią Służbę.
Po wybuchu II wojny światowej, decyzją niemieckich władz okupacyjnych, 12 grudnia 1939 r. (wg innego dokumentu 6 grudnia) jako pierwszy mieszkaniec Niestronna wysiedlony został do Generalnej Guberni. Początkowo mieszkał w Władysławowie, gm. Żelechów, pow. garwoliński. Od 1 marca 1940 do 15 lutego 1945 r. pracował jako nauczyciel w Publicznej Szkole Powszechnej w Brzezinach, gm. Trojanów, pow. garwoliński.
Po wyzwoleniu Polski spod okupacji hitlerowskiej, z dniem 1 marca 1945 r., Jan Banaś ponownie objął obowiązki kierownika Publicznej Szkoły Powszechnej w Niestronnie. W maju 1946 r. zaliczono mu do stażu pracy okres pracy nauczycielskiej w szkolnictwie jawnym na terenach okupowanych, tj. od 1 marca 1940 do 30 czerwca 1944 r.
Przed i po wojnie był zaangażowany w działalność społeczno-polityczną. Do września 1939 r. pełnił funkcję członka Gminnej Rady Narodowej Mogilno-Zachód. Po wojnie ponownie powołany został na radnego w tejże gminie. W 1948 r. pełnił funkcję przewodniczącego Komisji Finansowo-Budżetowej. Był też członkiem Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, przewodził miejscowym strukturom partii w Niestronnie.
Krótko po przedwczesnej śmierci żony, na skutek intryg niektórych mieszkańców Niestronna i żądań przedstawicieli KP PZPR i funkcjonariuszy UB w Mogilnie, decyzją Wydziału Oświaty Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Toruniu z 28 sierpnia 1952 r. przeniesiony został z dotychczasowej posady kierownika szkoły w Niestronnie liczącej czterech nauczycieli na stanowisko nauczyciela szkoły w Ryszewie (pow. żniński). Obok zmyślonych zarzutów o charakterze politycznym i obyczajowym doszło jeszcze oskarżenie o rzekome nadużywanie alkoholu w pracy i poza pracą. Sytuacja ta stanowiła ewidentną degradację w karierze zawodowej. Paradoksalnie zdecydowana większość mieszkańców Niestronna opowiedziała się jednak po stronie Banasia, ale ich pismo popierające kierownika miejscowej szkoły pozostało bez rozpatrzenia. Wobec jawnej niesprawiedliwości Banaś odwołał się do Ministerstwa Oświaty, które ostatecznie wydało 25 października 1952 r. decyzję o jego przeniesieniu na równorzędne stanowisko, tj. kierownika szkoły w Ryszewie (obowiązującą od 1 września tegoż roku).
Po odwilży politycznej 1956 r. postanowił powrócić do tej sprawy. 20 stycznia 1957 r. złożył wniosek z prośbą o rehabilitację do Wojewódzkiej Komisji Rehabilitacyjnej przy Wydziale Oświaty Prez. WRN w Toruniu. Tym razem jej orzeczenie dla władz oświatowych było druzgocące. Przeniesienie do szkoły w Ryszewie okazało się niesłuszne i bezpodstawne. Komisja orzekła ponadto, że kierownikowi Banasiowi wyrządzono krzywdy moralną i materialną. Oczyszczony został zatem z wcześniejszych zarzutów, ale okazało się, że nie da się cofnąć skutków wcześniej podjętych decyzji administracyjnych. Z tego powodu nie udało mu się powrócić do poprzedniego miejsca pracy i końca życia pozostał w Ryszewie. Na emeryturę przeszedł z początkiem lat 60. XX wieku.
Rodzinę założył przed II wojną światową. Ożenił się z Jadwigą z d. Chylińską (1896-1950). Małżeństwo dochowało się 4 synów: Włodzimierza (1922), Tomasza (1923), Juliusza (1926) i Janusza (1929).
Jan Banaś zmarł 25 sierpnia 1970 r. w Ryszewie. Zgodnie z wolą rodziny spoczął na cmentarzu parafialnym w Niestronnie.
Za pomoc w przygotowaniu niniejszego biogramu składam podziękowania paniom Grażynie Banaś – wnuczce Jana Banasia i Marlenie Przybylskiej.
Ryszard Wojciech Pawlicki
